Η ΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Χάιντεγκερ

Του Δημήτρη Στεφανάκη

«Το να διαβάσεις Χάιντεγκερ σηματοδοτεί την αρχή μιας περιπέτειας»,  ισχυρίζεται ο William Lovitt. Ένας τέτοιος ισχυρισμός ηχεί σχεδόν απειλητικά για τον μέσο αναγνώστη ο οποίος ακολουθώντας τη λαβυρινθώδη σκέψη των μεγάλων στοχαστών, κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να βρεθεί αντιμέτωπος με τον μινώταυρο της ακατανοησίας. Η περίπτωση Χάιντεγκερ, ωστόσο, φαντάζει μάλλον καθησυχαστική, αρκεί να λάβει κανείς σοβαρά υπόψη την φιλότιμη προσπάθεια αυτής της γλωσσικής ιδιοφυΐας να αποσαφηνίζει πάντοτε δια της ετυμολογικής οδού τις φιλοσοφικές του προθέσεις. Ίσως γι αυτό και ο Στάινερ, επιχειρώντας να παρουσιάσει το «φαινόμενο Χάιντεγκερ» δεν θεωρεί απαραίτητη μια εισαγωγή στο πεδίο προβληματισμού του γερμανού φιλοσόφου.  Κάτι τέτοιο άλλωστε θα ήταν ανέφικτο,  αφού έχουμε να κάνουμε με ένα έργο που υπολογίζεται σε εξήντα περίπου τόμους, από το οποίο ένα μικρό μόνο μέρος είναι δημοσιευμένο – κι αυτό ανεπαρκώς σχολιασμένο. Όμως ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, δεν θα έπαυε να θεωρείται  μέγας διανοητής του εικοστού αιώνα, αν όχι ο μεγαλύτερος, έστω και αν είχε προλάβει να γράψει μόνο το γνωστότερο έργο του, το Είναι και Χρόνος.

Στάινερ

Η κριτική διάνοια του Στάινερ αναλαμβάνει με ένα τρόπο άκρως αντι-ακαδημαϊκό να φωτίσει τις πτυχές εκείνες από το έργο και την προσωπικότητα του γερμανού φιλοσόφου που συνηγορούν σε αυτή την άποψη, εν γνώσει του ότι  ένα μέρος της φιλοσοφικής κοινότητας αποσιωπά ή υποβαθμίζει συστηματικά την σημασία του Χαϊντεγκεριανού λόγου. Η στάση αυτή ίσως να μην σχετίζεται τόσο με το ακανθώδες «ζήτημα Χάιντεγκερ», την ιδεολογική δηλαδή γειτνίαση του γερμανού φιλοσόφου με τον ναζισμό. Άλλωστε κατά  τον Στάινερ, « η επίσημη εμπλοκή του στο κίνημα διήρκεσε μόνο εννέα μήνες και παραιτήθηκε –αυτό το σημείο αξίζει να επαναληφθεί– πριν από την  ανάληψη της ολοκληρωτικής εξουσίας από τον Χίτλερ. Πολλοί εξέχοντες πνευματικοί άνθρωποι έκαναν πολύ χειρότερα».

Εκείνο που ενοχλεί μάλλον  τους κατ’ επάγγελμα φιλοσόφους είναι ο αντικομφορμισμός του Χάιντεγκερ που εκδηλώνεται με μια αύρα «προφορικότητας» ασυμβίβαστης με την ακαδημαϊκή του ιδιότητα. Είναι γνωστό ότι οι διαλέξεις του «μυστικού βασιλιά της σκέψης» αποτέλεσαν ένα είδος πνευματικής επανάστασης, ανάλογη της οποίας είχαν να δοκιμάσουν οι άνθρωποι του πνεύματος από την εποχή του Σωκράτη.

Όσοι δεν παρακολούθησαν τις διαλέξεις αυτές, διατείνονται οι αυτόπτες μάρτυρες, διαθέτουν μόνο μια ανολοκλήρωτη και ελαφρώς διαστρεβλωμένη εικόνα των προθέσεών του. Εμείς δεν έχουμε κανένα λόγο να αμφιβάλλουμε γι αυτό, ωστόσο μπορούμε να αισθανόμαστε ευγνώμονες για το γεγονός ότι έχουμε στα χέρια μας την πεμπτουσία της σκέψης του σε ένα μεγαλεπήβολο πόνημα, το Είναι και Χρόνος.

 

Το εύρημα αυτού του έργου, πέρα από το γεγονός ότι επαναδιαπραγματεύεται τα δεδομένα της ύπαρξης, βρίσκεται στην ιδιοφυή μυθιστορηματική του σύνθεση. Ο Χάιντεγκερ είναι ένας είδος Ντίκενς της φιλοσοφίας, έχοντας να επιδείξει τον πιο καθολικό ήρωα που γνώρισε ποτέ η λογοτεχνία – το ίδιο το Είναι.   Αντιλαμβανόμενος ίσως την ευρυχωρία που προσφέρει το μυθιστόρημα στην ανάπτυξη ιδεών, ευνόησε την μυθιστορηματική πλοκή και φρόντισε να σκιαγραφήσει τον «ήρωά» του με τον άρτιο τρόπο ενός δεινού πεζογράφου.

Ο Στάινερ χωρίς να διατυπώνει ρητά μια τέτοια παρατήρηση παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις («καθώς κανείς μελετά την πορεία του Χάιντεγκερ … και την ικανότητά του να παράγει μύθο») ωθεί τον αναγνώστη προς αυτή την κατεύθυνση, προσφέροντάς του ταυτόχρονα μια ουσιαστική ανάλυση του Χαϊντεγκεριανού δόγματος. Παρακάμπτει τεχνηέντως τις μεταμορφώσεις του είναι, αποφεύγοντας τους ετυμολογικούς δαιδάλους  του Dasein και εστιάζει την προσοχή του, τόσο στις εκλεκτικές συγγένειες του φιλοσόφου όσο και στην μετωπική του κριτική κατά της «Πλανητικής ηγεμονίας  της τεχνολογίας» μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Σαρτρ

Δεν διστάζει να υποβιβάσει τον Σαρτρ σε απλό σχολιαστή του Χάιντεγκερ και να αναγνωρίσει την επίδραση της σκέψης του τελευταίου στα πιο ριζοσπαστικά αναγνώσματα του εικοστού αιώνα όπως, για παράδειγμα, στο Μονοδιάστατο Άνθρωπο του Μαρκούζε. Αναδεικνύει επίσης με σαφήνεια τα μείζονα ζητήματα που έθιξε ο δημιουργός του Είναι και Χρόνος: τη μέριμνα, το αναπαλλοτρίωτο του θανάτου, την  αναυθεντικότητα της ύπαρξής μας, την ταύτιση του Dasein  με τον κόσμο της καθημερινότητας.

Με το ένστικτο του εμβριθούς στοχαστή μάς κατευθύνει στον Χαϊντεγκεριανό λαβύρινθο, από τον οποίο εξερχόμαστε έμπλεοι συναρπαστικών ιδεών όπως: «Ο άνθρωπος ‘υπάρχει (ex-ists)’ με την πολύ συγκεκριμένη έννοια ότι μόνος αυτός μπορεί να ‘στοχαστεί το Είναι’. Το δέντρο, η πέτρα, ο Θεός είναι, αλλά δεν υπάρχουν…» Ή «Η απόσταση από το Είναι, η επικράτηση του μέσου όρου, η ισοπέδωση του αισθήματος και της έκφρασης σε μια καταναλωτική κοινωνία συγκροτούν αυτό που γνωρίζουμε ως ‘δημοσιότητα’…» Ή ακόμα «Το αναπαλλοτρίωτο του θανάτου –το απλό  αλλά συνταρακτικό γεγονός ότι καθένας πρέπει να πεθάνει για τον εαυτό του, ότι ο θάνατος είναι η μοναδική υπαρξιακή προοπτική που καμία υποταγή, καμία υπόσχεση, καμία δύναμη των ‘πολλών’ δεν μπορεί να αφαιρέσει από το άτομο– είναι η θεμελιώδης αλήθεια για το νόημα του είναι».

Εν κατακλείδι η περιπέτεια της ανάγνωσης του Χαϊντεγκεριανού λόγου έχει πάντα αίσιο τέλος, με οδηγό μια φωτισμένη διάνοια όπως ο Στάινερ. Και για να μην νομισθεί ότι οι φιλόσοφοι αγορεύουν μονάχα από τον χρυσελεφάντινο πύργο τους, αξίζει να επισημάνουμε την διεισδυτικότητα  του Χάιντεγκερ στον μέλλοντα χρόνο, όταν καταγγέλλει τον ολέθριο ρόλο της «τεχνικής» και τον τρόπο που «αποσπά και ξεριζώνει τον άνθρωπο από τη γη»,  σε μια εποχή κατά την οποία αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξή μας περισσότερο ως εικόνα – φευγαλέο στιγμιότυπο στις οθόνες ενός ανάλγητου κόσμου.

Ο «Χάιντεγκερ» του Στάινερ είναι μια προσπάθεια να χαρτογραφηθεί το Χαϊντεγκεριανό σύμπαν των ιδεών και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Πατάκη.  Η μετάφραση της Ασημίνας Καραβαντά, ποτυ επιμελήθηκε η Γκόλφω Μαγγίνη δεν μεταφέρει απλώς ένα ευφυές φιλοσοφικό δοκίμιο στη γλώσσα μας. Εκτός από  χρήσιμους νεολογισμούς παραδίδει και μια σειρά νέων γλωσσικών δεδομένων  που αίρουν, όπως θα έλεγε και ο Βιτγκενστάιν, μία προς μία τις πλάνες γύρω από τον εαυτό μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει.