Άλγεβρα: Οδυσσέας Ελύτης –Αλμπέρ Καμύ: Η μεταφυσική του φωτός στο έργο τους

Αν θέλουμε να ορίσουμε ως κεφαλαιώδη την αισθητική λειτουργία ενός έργου για να οδηγηθούμε συμπερασματικά στη λογοτεχνική του αξία θα πρέπει να εστιάσουμε στον τρόπο με τον οποίο ένας δημιουργός προσλαμβάνει, αξιολογεί και τελικά χρησιμοποιεί την έννοια του φωτός, σε όλες του τις εκφάνσεις, μέσα στο έργο του, καθώς, όπως λέει ο Ρενέ Σαρ: «Ποίηση και αλήθεια είναι συνώνυμες λέξεις» και η αλήθεια μόνο μέσα στη διαύγεια του φωτός αποκαλύπτεται.

Πρόκειται για ένα είδος μεταφυσικής επανάστασης, η οποία συντελέστηκε μέσα στο νεότερο έργο των δημιουργών. Από τις αναζητήσεις του Ματίς, τον μεταϊμπρεσσιονισμό του Σεζάν, τον κυβισμό του Πικάσο, η σύγχρονη τέχνη αναπτύχθηκε σημαντικά. Κοινός παρανομαστής σε όλες αυτές τις νεότερες αναζητήσεις αλλά και κοινός στόχος υπήρξε η διαφάνεια, μια έννοια από την οποία όλα τα μεταγενέστερα ρεύματα της τέχνης και ιδιαίτερα ο υπερρεαλισμός επιχείρησαν να ανασυνθέσουν και να αποδώσουν έναν νέο κόσμο, ενεργοποιώντας ένα μηχανισμό έως τότε παραγνωρισμένο: την εσωτερική όραση. Με αυτό τον τρόπο η συνείδηση αποκτά ένα νέο ρόλο, αυτόν του ηθμού και το πνευματικό έργο γίνεται το πρισματικό κάτοπτρο της συνείδησης.

Η αξία της διαύγειας ως προϋπόθεση της ηθικής επισημάνθηκε στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη από τους πρώτους κιόλας στίχους του που έδωσε στο έργο του Προσανατολισμοί. Αλλά και στα μεταγενέστερα έργα του όπως Το Φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά ο Ελύτης κυριολεκτικά δομεί ένα ολόκληρο μεταφυσικό κόσμο που δεν ταυτίζεται πουθενά με τον αισθητό και ουσιαστικά γίνεται η ιδέα ενός προσωπικού του φιλοσοφικού συστήματος.

Γράφει ο Ελύτης: «Για όποιον η θάλασσα στον ήλιο είναι "τοπίο" – η ζωή μοιάζει εύκολη κι ο θάνατος επίσης. Αλλά για τον άλλον είναι κάτοπτρο αθανασίας, είναι "διάρκεια". Μια διάρκεια που μόνον το ίδιο της το εκθαμβωτικό φως δε σ’ αφήνει να τη συλλάβεις». Και ακόμα: «Οι κακοί ποιητές τρέφονται από τα γεγονότα, οι μέτριοι από τα αισθήματα, και οι καλοί από τη μετατροπή του τίποτε σε κάτι».

Κολάζ του Οδυσσέα Ελύτη

Έτσι λοιπόν ο Ελύτης σε ολόκληρο το έργο του από τους Προσανατολισμούς έως το Εκ του Πλησίον προσπαθεί να μετατρέψει τις ιδέες του σε φιλοσοφία πετυχαίνοντας τελικά αυτό που ο Heidegger είχε προσδιορίσει: «στην ποίηση του ποιητή και στη σκέψη του διανοητή οικονομείται ένας τέτοιος κοσμικός χώρος, όπου εντός του όλα τα πράγματα –ένα δένδρο, ένα βουνό, ένα σπίτι, μια κραυγή πουλιού- χάνουν παντελώς τον αδιάφορο και συνηθισμένο χαρακτήρα τους… Μόνο που ο ποιητής, αν είναι ποιητής, δεν περιγράφει απλώς την εμφάνιση του ουρανού και της γης. Στις όψεις του ουρανού, ο ποιητής καλεί εκείνο το οποίο, αφού αποκαλυφθεί, φέρνει στην επιφάνεια το καλυμμένο, και μάλιστα ως αφ’ εαυτού καλυμμένο».

Για τον Ελύτη το μεγάλο του όπλο στην δημιουργία αυτού του κόσμου είναι το φως, η διαφάνεια που καταυγάζει τον αττικό ουρανό και που έγινε η αιτία να γεννηθεί ένας ολόκληρος πολιτισμός παλαιότερα. Και η διαφάνεια είναι προϋπόθεση της ηθικής του κόσμου αυτού. Γράφει στη Μέθοδο του Άρα : «Ο ποιητής δείχνει και η ορατότητα μεγαλώνει, εντείνεται, λαμπικάρει, τόσο περισσότερο όσο το κάθε στοιχείο βρίσκει την ακριβή του θέση μέσα σε ένα σύνολο, που κάνει τα επίπεδα να συγκλίνουν και να καταλήγουν στη μία και διαρκή λάμψη… όταν μιλώ για τη διαφάνεια, υπονοώ ακριβώς αυτό: τη δυνατότητα να βλέπεις μέσα από το αθώο το ένοχο και μέσα από το λευκό το μαύρο».

Ο Αλμπέρ Καμύ από την άλλη συλλέκτης του μεσογειακού φωτός «δίνεται», όπως γράφει ο Ελύτης γι’ αυτόν, «σε μια ζωή γεμάτη από τις φωνές της θάλασσας, της δροσιάς, του καταγάλανου ουρανού και δίνεται με αληθινόν έρωτα». Γράφει ο ίδιος στη Πτώση: «Καμιά φορά τα χάνεις, αμφιβάλλεις για το ολοφάνερο, ακόμα κι όταν έχεις ανακαλύψει το μυστικό μιας καλής ζωής… Όταν όμως δεν αγαπάς τη ζωή σου, όταν ξέρεις πως πρέπει να αλλάξεις ζωή, δεν έχεις περιθώρια επιλογής, δεν είναι; Τι να κάνεις για να ‘σαι ένας άλλος; Μη με παραφορτώνετε. Είμαι σαν εκείνον το γερό-ζητιάνο που δεν ήθελε ν’ αφήσει το χέρι μου, μια μέρα έξω σ’ ένα καφενείο: «Αχ κύριε» έλεγε, "δεν είναι που ‘σαι κακός, είναι που χάνεις το φως σου" Ναι, έχουμε χάσει το φως, τα πρωινά, την άγια αθωότητα εκείνου που συγχωρεί μόνος του τον εαυτό του».

Και οι δύο διανοητές αφορμούν από την προσωπική τους ευαισθησία για να ξεκινήσουν ένα διάλογο για τις αναλογίες του φωτός επάνω στην τέχνη. Για την αισθητική σύνδεση της διαφάνειας με τη ζωή αλλά κυρίως με το πνεύμα. Στο Μύθο του Σίσυφου αυτό που ο Σίσυφος θέλει να κάνει δεν είναι τίποτε άλλο από το να κοιτάξει κατάματα τον ήλιο για να αποκαλυφθεί η αλήθεια, άλλωστε η τέχνη δεν αντέχει τη λογική. Έτσι ο Καμύ χρησιμοποιεί το παράλογο για να φτάσει στην αλήθεια κι όσο κι αν οι ήρωές του μοιάζουν σκοτεινοί και ιδιότυποι άνθρωποι ο ίδιος γράφει: «Το συναίσθημα του παράλογου μπορεί να χτυπήσει στο πρόσωπο οποιονδήποτε άνθρωπο στη στροφή οποιουδήποτε δρόμου. Μέσα στην τρομερή του γύμνια, στο χωρίς λάμψη φως του, είναι ασύλληπτο». Κι αλλού σημειώνει: «Το παράλογο σύμπαν κι εκείνη η πνευματική στάση που φωτίζει τον κόσμο μ' ένα καθαρό φως κάνοντας έτσι να φανεί ένα ξεχωριστό, ένα προνομιούχο κι αδιάλλακτο πρόσωπο».

Οι δύο δημιουργοί χρησιμοποιούν τον ίδιο συλλογισμό στην ανοικοδόμηση του δικού τους σύμπαντος. Κι όσο κι αν μιλώντας για διαφάνεια και παράλογο, για φως και σκιά χρησιμοποιούν αφηρημένες έννοιες για να αποδώσουν την αισθητική προοπτική του έργου τους στην πραγματικότητα αυτό που προσδιορίζουν είναι η ηθική τους στάση και ταυτόχρονα η ηθική στάση του έργου τους, συνδέοντας τη μοντέρνα τέχνη για πρώτη φορά με τις ιδέες του Πλάτωνα ή του Πλωτίνου. Μια διακειμενική προσέγγιση θα μπορούσε να αναδείξει τους αρχικούς αυτόνομους άξονες αρχιτεκτονικής συμμετρίας που και οι δύο χρησιμοποιούν για να μεταφέρουν ταυτόχρονα την υποκείμενη ιδέα του έργου τους προς νέες κατευθύνσεις και να οικοδομήσουν το σύγχρονο πνεύμα.

Μια λεπταίσθητη ισορροπία ανάμεσα στην πραγματικότητα και το όνειρο, ανάμεσα στη σύνθεση και την αφαίρεση, ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι μιας σκιάς μεταφέρει τις αξίες της νέας οπτικής και για τους δυο δημιουργούς και γίνεται το πρωτογενές υλικό της δημιουργίας τους. Απαιτείται ωστόσο μια πνευματική διεργασία για να φτάσει κανείς να αντιληφθεί τη διαύγεια που προκύπτει από τη γνωριμία του με την ιδιαίτερη εκείνη μορφή ενός δικού του ανώτερου εαυτού. Το απαιτούμενο φως που πρέπει να ακολουθήσει είναι το εσωτερικό φως, είναι η μετατροπή του ηλιακού φωτός σε ανθρώπινο. Κι αν ο Πλωτίνος στάθηκε η αφορμή για τον Ελύτη για τον Καμύ η αφορμή είναι ολόκληρη η ελληνική φιλοσοφία και το ίδιο το μεσογειακό φως, αφού αυτό θα τον οδηγήσει σε νέες συντεταγμένες. Ο ίδιος γράφει στο Καλοκαίρι, το έργο στο οποίο αναζητά το αήτητο φως να λάμψει μέσα του για να οδηγηθεί στην ευτυχία: «...O κόσμος ξανάρχιζε κάθε μέρα στην Τιπαζά μέσα σ' ένα φως καινούριο πάντα. Ω φως! Κραυγή όλων των ηρώων στο αρχαίο δράμα, μπροστά στο πεπρωμένο τους. Το τελευταίο τούτο καταφύγιο ήταν και δικό μας και τώρα το ξερα. Στην καρδιά του χειμώνα, ανακάλυπτα επιτέλους πως φύλαγα μέσα μου ένα αήττητο καλοκαίρι».

Ευνοημένος ο Ελύτης καθώς η Ελλάδα ως τόπος καταγωγής βοηθά στην απορρόφηση του φωτός και συχνά «ξεχνιέται ολημερίς να πίνει ήλιο κορινθιακό» αλλά και ο Καμύ ταξιδεύει στην Ελλάδα και γράφει γι’ αυτήν εξαίροντας τη φύση του διονυσιακού φωτός που εισπράττει: «Η Ελλάδα είναι για μένα μια μεγάλη απαστράπτουσα μέρα, που απλώνεται κατά μήκος των θαλασσών και συνάμα ένα τεράστιο νησί καλυμμένο με κόκκινα λουλούδια και ακρωτηριασμένους θεούς που φτάνουν ακούραστα σε μια θάλασσα φωτός κάτω από ένα διάφανο ουρανό… Να κρατήσω αυτό το φως, να ξαναρθώ, να μην παρασυρθώ πια στο σκοτάδι των ημερών...»

Άλλωστε όπως ο Τολστόι έλεγε: «όλη η ομορφιά της ζωής αποτελείται από φως και σκοτάδι».

Τέσυ Μπάιλα