Η ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΥΠΑΡΞΙΣΜΟΥ του Δημήτρη Στεφανάκη

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΕ ΕΞΙ ΩΡΕΣ ΚΑΙ ΕΝΑ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΒΙΤΟΛΝΤ ΓΚΟΜΠΡΟΒΙΤΣ –Μτφρ. Κατερίνα Σχινά

Εκδόσεις Πατάκη

 

Του Δημήτρη Γ. Στεφανάκη





Από την εποχή του Ντεκάρτ, πατέρα της σύγχρονης σκέψης, η φιλοσοφία πασχίζει εναγώνια να συμφιλιωθεί με τον κοινό νου. Τα δυσθεώρητα ύψη της σοφίας του Καντ και του Χέγκελ ελάχιστα συνέβαλαν προς αυτή την κατεύθυνση. Οι επίγονοι του πρώτου, Σοπενχάουερα και Νίτσε, αποστρεφόμενοι τον ακαδημαϊσμό της ευρωπαϊκής σκέψης στην εποχή τους, κατέβαλαν φιλότιμες προσπάθειες να γειώσουν τη φιλοσοφική παράδοση με την απτή καθημερινότητα των ανθρώπων. Κανένας από τους δύο δεν ήταν φιλόσοφος με την  αυστηρή έννοια του όρου.

Σοπενχάουερ

 Αμφότεροι επιχείρησαν να ερμηνεύσουν το κοσμογονικό θαύμα με εννοιακό πυλώνα τη βούληση – βούληση για ζωή στην μία περίπτωση, βούληση για δύναμη στην άλλη. Ο Σοπενχάουερ αντλούσε διαρκώς από την δεξαμενή της πανανθρώπινης σοφίας, σκαρώνοντας αφορισμούς και σημειώσεις. Ο Νίτσε υπήρξε το ίδιο αφοριστικός, περιπίπτοντας συχνά σε κατάσταση πνευματικού διονυσιασμού, καθώς οργάνωνε το σύμπαν του πάνω στο όραμα του υπερανθρώπου.

Νίτσε

 

Στο μεταξύ οι ραγδαίες κοινωνικές ανακατατάξεις, μετά την έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης και τον θρίαμβο της αστικής τάξης, έθεσαν τους φιλοσόφους μπροστά σε νέες προκλήσεις. Η χεγκελιανή διαλεκτική έγινε αίφνης ο καταλύτης των πλέον ριζοσπαστικών πολιτικών τάσεων, τις οποίες συγκέρασε επισήμως ο Μαρξισμός. Ωστόσο η φιλοσοφία δεν κατάφερε  και πάλι να απαλλαγεί από το ελιτίστικο κέλυφος – ας  σκεφθεί μόνο κανείς πόσοι έχουν διαβάσει και κατανοήσει το Κεφάλαιο του Μαρξ.

Το φιλοσοφικό σύστημα που έμελλε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ φιλοσοφικού στοχασμού και ανθρώπινης συνείδησης προήλθε τελικά από την ευθεία επίθεση ενός ιδιόρρυθμου Δανού στοχαστή, του Κίρκεγκορ, εναντίον του Χέγκελ. Φώτισε με δραματικό τρόπο το ζήτημα της ύπαρξης και ονομάστηκε γι αυτό υπαρξισμός.

Κίρκεγκορ

 

 Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο υπαρξισμός έλκει την καταγωγή του από τον Παρμενίδη, τον Πλάτωνα, ή ακόμα και τον Ιησού Χριστό, και τον Άγιο Αυγουστίνο. Το σίγουρο είναι πως αποτελεί  στάση ζωής που δεν αφορά αποκλειστικά τη φιλοσοφία.  Τώρα πια η εξίσωση της ανθρώπινης ύπαρξης μπορούσε να λυθεί με μεταβλητές, όπως  το είναι και ο χρόνος· ο υπαρξισμός γίνεται μια καθολική γλώσσα που διαπνέει το θέατρο, το μυθιστόρημα, την φυσική και την κοσμολογία.

Καμύ

Η βαθύτερη σχέση φιλοσοφίας και λογοτεχνίας επιβεβαιώνεται σε πολυσχιδείς φυσιογνωμίες όπως ο Καμύ και ο Σαρτρ, ο Ιονέσκο και ο Μπέκετ, ενώ υπαρξιστικές διαστάσεις ανιχνεύονται ακόμα και στις κοσμολογικές  θεωρίες του Αϊνστάιν και των επιγόνων του. Εξέχουσα θέση σε αυτό το πνευματικό ψηφιδωτό κατέχει αναμφίβολα ο Πολωνός Βίτολντ Γκομπρόβιτς.

Λένε πως ο Σαρτρ ήταν αρτιότερος φιλόσοφος από λογοτέχνης, ενώ ο Καμύ ήταν ακριβώς το αντίθετο. Στην περίπτωση του Γκομπρόβιτς οι ιδιότητες αυτές (διόλου ασυμβίβαστες) φαίνεται πως συνυπάρχουν σε ισόποσες δόσεις. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι όταν το 1937 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο Φερντιντούρκε,  οι κριτικοί έπρεπε να αποκωδικοποιήσουν  το ιδιαίτερο μείγμα αφηγηματικού και δοκιμιακού λόγου, που  χρησιμοποιούσε. Ο ίδιος, ύστερα από σπουδές φιλοσοφίας στο Παρίσι, πάσχιζε ακόμα να ορίσει τον ιδεολογικό του άξονα, διεκδικώντας μια θέση στο πάνθεο του υπαρξισμού. Στην εποχή του, το παράλογο και το γκροτέσκο ήταν έννοιες του συρμού, για τον Γκομπρόβιτς όμως ήταν οι δύο πύλες μέσω των οποίων μπορούσε κανείς να μεταπηδά ελεύθερα από την φιλοσοφία  στο μυθιστόρημα και στο θέατρο, και τανάπαλιν. Ήταν από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος που συνδύασε φιλοσοφικό λόγο με αγοραία γλώσσα του δρόμου, διαμορφώνοντας ένα ύφος ρεαλιστικό και ταυτόχρονα αλληγορικό.   Λογοτέχνης υψηλών προδιαγραφών, έχει να επιδείξει ταυτόχρονα μια σπάνια εποπτεία του  φιλοσοφικού σύμπαντος.

Β. Γκομπρόβιτς

Ο συγγραφέας του Υπέρ-Ατλαντικού, και της Πορνογραφίας  σε μια απέλπιδα προσπάθεια να αποφύγει την αυτοκτονία, ενώ αργοπεθαίνει από βασανιστική ασθένεια των πνευμόνων, αναλαμβάνει να μεταλαμπαδεύσει σε έξι ώρες και ένα τέταρτο, τον πνευματικό του οίστρο στους δυο ανθρώπους που υπήρξαν στήριγμά του τους τελευταίους μήνες της ζωής του: τη σύζυγό  του Μαρί-Ρίτα Λαμπρός και τον βοηθό του Ντομινίκ ντε Ρου.

«Τα μαθήματα φιλοσοφίας σε έξι ώρες και ένα τέταρτο» δεν έχουν απλώς ανακεφαλαιωτικό χαρακτήρα. Στόχος του Γκομπρόβιτς είναι να σκιαγραφήσει ένα είδος «γενεαλογίας του υπαρξισμού». Για την κατανόηση της υπαρξιστικής φιλοσοφίας ο μεγάλος Πολωνός συστήνει, ήδη σε μια σελίδα του Ημερολογίου του, ένα φιλοσοφικό Κανόνα: «… για τον Μαρξ, όπως και για τον Κίρκεγκορ, έχει κανείς ανάγκη τον Χέγκελ. Και δεν μπαίνει κανείς στον Χέγκελ, χωρίς να γνωρίζει την Κριτική του Καθαρού Λόγου. Η οποία με τη σειρά της, έλκει την καταγωγή της εν μέρει από τον Χιουμ και από τον Μπέρκλεϋ. Πηγαίνοντας ακόμα μακρύτερα, θα ήταν απαραίτητο να διαβάσουμε τουλάχιστον Αριστοτέλη και λίγο από τον Πλάτωνα, χωρίς να ξεχνάμε τον Ντεκάρτ, πατέρα της σύγχρονης σκέψης…»

Ντεκάρτ

 

Στα «μαθήματα φιλοσοφίας» αποκαλύπτει τον κοινό ιδεολογικό κορμό που τρέφει τα κυριότερα φιλοσοφικά συστήματα της σύγχρονης σκέψης. Ο ορθολογισμός του Ντεκάρτ οδηγεί στο μεγάλο επίτευγμα, την  Κριτική του καθαρού Λόγου, του Καντ. Με τον Σοπενχάουερ η φιλοσοφία περισσότερο συναισθάνεται παρά διανοείται. Ο ορθολογισμός ανακαλύπτεται εκ νέου από τον Χέγκελ, ένας  μεγάλος θαυμαστής του οποίου, ο Δανός πάστορας Σαίρεν Κίρκεγκορ,  θα στραφεί ξαφνικά εναντίον του και θα ανοίξει το δρόμο στο τελευταίο μεγάλο μεταφυσικό σύστημα. Ο υπαρξισμός προβάλλεται ως φιλοσοφία του συγκεκριμένου. Το πρώτο υπαρξιστικό σύστημα ωστόσο δεν θα δημιουργηθεί παρά μόνο από τον Χάιντεγκερ, ο οποίος θα εκμεταλλευθεί για το σκοπό αυτό τη φαινομενολογία του Χούσσερλ. Ο Χάιντεγκερ και ο Σαρτρ αναδεικνύονται σε ευαγγελιστές του υπαρξισμού και ως νέα ευαγγέλια της φιλοσοφίας προβάλλονται το Είναι και Χρόνος καθώς και Το Είναι και Το Μηδέν.

Σαρτρ

 

Αυτή την συναρπαστική πορεία της ανθρώπινης σκέψης, από τον Ντεκάρτ μέχρι τον Νίτσε, καλείται να ακολουθήσει ο αναγνώστης μέσα από τις σελίδες του βιβλίου «Μαθήματα φιλοσοφίας σε έξι ώρες και ένα τέταρτο» σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά, από τις εκδόσεις Πατάκη. Με μοναδική «μαύρη τρύπα» την αυθαίρετη αποκαθήλωση του Μαρξισμού και των συναφών ιδεολογιών –ο συγγραφέας δείχνει εμφανώς επηρεασμένος από το κλίμα της εποχής του–  ο μεγάλος Πολωνός φιλοτεχνεί το πορτρέτο της φιλοσοφίας με αδρές γραμμές γεμάτες σαφήνεια και ένταση.

Το μετάφρασμα της Κατερίνας Σχινά επιτυγχάνει το αυτονόητο: τηρεί επακριβώς το απλουστευτικό σχήμα της γλώσσας του Γκομπρόβιτς, ο οποίος στους αυτόκλητους μαθητές του –τη σύζυγό του και τον συνεργάτη του–, βλέπει κάθε αναγνώστη πρόθυμο να εγκολπωθεί την πεμπτουσία της σκέψης των μεγάλων σοφών. Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί από όλους, γιατί, εκτός των άλλων, αποδεικνύει περίτρανα πως ο υπαρξισμός έχει ερείσματα στις πλατιές μάζες και αποτελεί με αυτό τον τρόπο ένα είδος «λαϊκής φιλοσοφίας».